(مطالعه موردی:شرکت های بیمه فعال در بورس اوراق بهادار)

 

 

 

 

 

چکیده 

فعالان بازار سرمایه و ذینفعان شرکت های عرضه کننده سهام به ابزاری نیاز دارند تا بتوانند از طریق آن شرکت های مشابه را مقایسه نمایند و بر این اساس و با در نظر گرفتن هدف از سرمایه گذاری سهام مورد نظر را انتخاب نمایند. بنابراین طراحی مدل ارزیابی عملکرد و رتبه بندی شرکت های بیمه به عنوان یکی از صنایع فعال در بورس اوراق بهادار تهران هدف اصلی این تحقیق بوده است.

 

در این پژوهش جهت ارائه مدل ارزیابی مالی شرکت های بیمه حاضر در بورس با استفاده از روش دلفی و مدل AHP گروهی و با نظر سنجی از پانزده خبره مالی و نظارتی صنعت بیمه عوامل اصلی و زیر فاکتور های مدل شناسایی و اولویت بندی گردیده است. سپس با استفاده از مدل بدست آمده و اطلاعات شرکت های بیمه حاضر در بورس که از طریق اسناد و مدارک معتبر و رسمی جمع آوری گردیده، این شرکت ها رتبه بندی گردیده اند. در نتیجه تحقیق عوامل اصلی مدل به ترتیب اولویت شامل عوامل مبتنی بر فعالیت بیمه گری با وزن 706/0 ، عوامل مبتنی بر بازار بورس با وزن 164/0 و عوامل مبتنی بر حسابداری با وزن 130/0 می باشند که در هر دسته زیر فاکتورهایی جهت محاسبه نمره کل شرکت شناسایی گردیده است. در نهایت پنج شرکت حاضر در بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از مدل حاضر و با محاسبه شاخص های مالی، بیمه ای و بازار سرمایه رتبه بندی گردیده اند. 

 

 

 

 

3-4- ابزار جمع آوری اطلاعات

ابزارهای گوناگونی برای به دست آوردن داده ها مانند: مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه و مدارک و اسناد وجود دارد. هر یک از این ابزار معایب و مزایایی دارند که هنگام استفاده از آنها باید مورد توجه قرار گیرند تا اعتبار پژوهش دچار خدشه نشود و از طرفی نقاط قوت ابزار تقویت گردد(خاکی ،1387، 159). در این تحقیق به روش های زیر اطلاعات جمع آوری گردیده است:

1- مطالعات کتابخانه ای: در این قسمت جهت گرد آوری اطلاعات در زمینه مبانی نظری و ادبیات تحقیق، از منابع کتابخانهای، مقالات،کتابهای مورد نیاز و نیز از شبکه جهانی اطلاعات استفاده شده است .

2-تحقیقات میدانی : در این قسمت به منظور جمع آوری داده ها و اطلاعات برای تجزیه و تحلیل، از پرسشنامه استاندارد استفاده شده است. پرسشنامه یکی از ابزار رایج تحقیق و روشی مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه ای از سوالات (عبارات یا گویه ها) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آن ها پاسخ را ارائه می دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می دهد. سئوالات پرسشنامه را نوعی محرک – پاسخ می توان محسوب کرد .از طریق پرسشنامه می توان دانش ، علایق ، نگرش ها و عقاید فرد را در ارتباط با موضوعی خاص مورد ارزیابی قرار دارد(مقیمی، 1380، 29). در این تحقیق از دو پرسشنامه استفاده شده است.

 در پرسشنامه اول میزان مربوط بودن هر عامل با موضوع، بر اساس طیف 1 تا 10 تعیین شد. 1 به معنی ارتباط بسیار ناچیز عامل مورد نظر با موضوع و 10 به مفهوم ارتباط بسیار بالا و سایر اعداد نیز بین این دو وضعیت­اند. ضمناً جداولی مجزا برای شناسایی سایر عوامل هر دسته که ممکن است به عنوان عوامل مؤثر بر عملکرد مالی شرکت های بیمه تلقی شوند اما در این چهارچوب به آنها اشاره نشده است، در نظر گرفته شده است. جدول 3-1 به عنوان نمونه­ای از جداول پرسشنامه این مرحله در زیر ارائه شده است.

 

 

جدول (3-1) نمونه جدول پرسشنامه  (شماره یک)

ردیف	شاخص	سنجش در خصوص هر شاخص	10	9	8	7	6	5	4	3	2	1
1	معیارهای مبتنی بر حسابداری	موافقت با لحاظ شدن عامل
2	معیارهای مبتنی بر بازار بورس	موافقت با لحاظ شدن عامل
3	معیارهای مبتنی بر فعالیت بیمه گری	موافقت با لحاظ شدن عامل

پرسشنامه دوم پرسشنامه استاندارد مقایسات زوجی بر اساس مدل تحلیل سلسله مراتبی داده می باشد. نمونه این پرسشنامه در جدول (3-2) نشان داده شده است، اگر اهمیت عامل سمت راست بیشتر از عاملی است که در سمت چپ جدول قرار دارد، بر اساس سطح اهمیت آن عامل، در سمت راست جدول علامت بزنند. به همین ترتیب اگر اهمیت عاملی در مقایسه با عامل سمت چپ جدول کمتر است، در سمت چپ جدول علامت بزنند.

 

 

 

 

جدول (3-2) نمونه پرسشنامه مقایسات زوجی (شماره دو)

 

 

مولفه‌										مولفه
معیارهای مبتنی بر بازار بورس			×							معیارهای مبتنی بر حسابداری

 

 

3-5- روایی و پایایی پرسشنامه

مقصود از «روایی» آن است که وسیله اندازه گیری، بتواند خصیصه و ویژگی مورد نظر را اندازه بگیرد .اهمیت روایی از آن جهت است که اندازه گیری های نامناسب و ناکافی می تواند هر تحقیق علمی را بی ارزش و ناروا سازد (خاکی ،1387، 288). در این تحقیق برای جمع‌آوری داده‌ها از پرسشنامه استفاده شده است که روایی و پایایی آن مورد بررسی قرار گرفته است.

     جهت سنجش روایی از روایی محتوا استفاده شده‌اند. محقق در این تحقیق جهت سنجش روایی پرسشنامه، آن را در اختیار 20 نفر از اساتید و همچنین تعدادی از مدیران قرار داده و در خصوص تعداد و تناسب ابعاد و سوالات تحقیق از آنها سوال شد. پس از اخذ نظرات جمع مذکور، اقدامات اصلاحی در پرسشنامه انجام گرفت که این خود تامین‌کننده روایی تحقیق می باشد.

     منظور از اعتبار یا پایائی آزمون، به‌دست آوردن نمرات و نتایج تقریبا یکسان در دفعات متعدد اجرای آزمون می باشد. در بحث اعتبار با این سؤال روبرو هستیم که نمونه آزمایش مورد نظر ما تا چه حد معرف دقیق مرجع وسیع‌تر و کلی تر پاسخ هایی است که از آن مشتق می شود.

در تحقیق حاضر جهت سنجش پایایی پرسشنامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. شکل کلی این روش عبارت است از:

 

α: ضریب آلفا

k: تعداد سوالات

  : واریانس مربوط به سوال i ام

  : واریانس کل آزمون

     ضریب آلفای کرونباخ در این تحقیق در حدود 81/0 می باشد که نشان دهنده پایایی نسبتا مطلوب ابزار پرسشنامه است. در خصوص پرسشنامه مقایسه زوجی عوامل با محاسبه ضریب ناسازگاری ماتریس‌ها دقت و صحت پاسخ خبرگان سنجش می‌گردد که چنانچه ضریب سازگاری کمتر از 1/0 باشد ماتریس‌ها سازگار و قضاوت خبرگان مورد قبول می باشد.

 

 

3-6- معرفی مدل و مراحل تحقیق

در این تحقیق پس از مطالعه کتابخانه­ای با توجه به اطلاعات به‌دست آمده، به ارائه پرسشنامه روش دلفی به شناسایی عوامل اصلی و فرعی مؤثر و سپس با استفاده از پرسشنامه مقایسات زوجی عوامل اصلی و فرعی مؤثر وزن دهی گردید. بنابر این تحقیق حاضر با هدف ارزیابی مالی شرکت های بیمه که در بورس اوراق بهادار تهران فعال هستند طی مراحل زیر انجام می پذیرد.

مرحله 1:  استخراج عوامل موثر به استناد ادبیات تحقیق

در این مرحله با بررسی ادبیات موضوعی موجود مرتبط با این تحقیق، مدل اولیه تحقیق انتخاب شده است در این مدل عوامل مؤثر در ارزیابی شرکت های بیمه مشخص می گردد.

مرحله 2: استفاده از روش دلفی به‌منظور بومی­سازی چهارچوب مفهومی اولیه پژوهش و شناسایی دقیق عوامل اصلی و فرعی مؤثر بر  عملکرد مالی

در این مرحله پرسشنامه­ ای مطابق جدول(3-1) طراحی شد که در آن عناصر چهارچوب مفهومی در قالب دو جدول ارائه شدند (یک دسته عوامل اصلی و دسته دوم عوامل فرعی مؤثر بر عملکرد مالی شرکت های بیمه).در این پرسشنامه میزان مربوط بودن هر عامل با موضوع، بر اساس طیف 1 تا 10 تعیین شد. 1 به معنی ارتباط بسیار ناچیز عامل مورد نظر با موضوع و 10 به مفهوم ارتباط بسیار بالا و سایر اعداد نیز بین این دو وضعیت­اند. ضمناً جداولی مجزا برای شناسایی سایر عوامل هر دسته که ممکن است به عنوان عوامل مؤثر بر عملکرد مالی شرکت های بیمه تلقی شوند اما در این چهارچوب به آنها اشاره نشده است، در نظر گرفته شده است. برای افزایش درک خبره­ها از عوامل مورد مطالعه، تعاریف مختصری از این عوامل به پرسشنامه پیوست شده است.

مرحله 3: وزن دهی و اولویت بندی عوامل با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی گروهی(GAHP)

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از جامع ترین سیستم‌های طراحی شده برای تصمیم گیری با معیارهای چندگانه است.این تکنیک امکان فرموله کردن مسأله را به صورت سلسله مراتبی فراهم می کند.همچنین امکان در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی وکیفی را در مسأله دارد ( قدسی پور، 5، 1379). لذا در این مرحله با استفاده از پرسشنامه مقایسات زوجی و با تجمیع نظر خبرگان به وزن دهی و اولویت بندی عوامل مدل خواهیم پرداخت. برای تسهیل کسب دانش و قضاوت خبره­ها و صرفه­جویی در زمان، پرسش­ها در قالب جداول مقایسات زوجی استاندارد روش فرایند سلسله مراتبی مطابق جدول(3-2) طراحی شد و از خبره­ها خواسته شد برای پاسخ به پرسش­ها، اگر اهمیت عامل سمت راست بیشتر از عاملی است که در سمت چپ جدول قرار دارد، بر اساس سطح اهمیت آن عامل، در سمت راست جدول علامت بزنند. به همین ترتیب اگر اهمیت عاملی در مقایسه با عامل سمت چپ جدول کمتر است، در سمت چپ جدول علامت بزنند.

مرحله 4: ارائه الگو ارزیابی عملکرد مالی شرکت های بیمه

در این مرحله با استفاده از تجزیه و تحلیل داده های سه مرحله قبل به جمع بندی الگو می پردازیم می پردازیم.

مرحله 5: رتبه بندی شرکت های بیمه

همانگونه که اشاره شد شرکت های بیمه حاضر در بورس اوراق بهادار تهران شامل: آسیا، البرز، پارسیان، دانا و ملت می باشند. در پایان با استفاده از صورت های مالی این شرکت ها و اطلاعات مربوط به بورس اوراق بهادار، به رتبه بندی این شرکت ها می پردازیم.

3-7- روش گردآوری داده­ها

ابزارهای جمع‏آوری داده‏ها و اطلاعات عبارت خواهند بود از: مراجعه به اسناد و مدارك، مشاهده و به‌خصوص مصاحبه و پرسشنامه. نكته قابل ذكر اینكه، در تحقیقات مدیریتی در ایران، به احتمال زیاد روش پرسشنامه به‌عنوان رایج­ترین ابزار تحقیق  بهتر می‌تواند نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران را تأمین نماید.

طی انجام این پژوهش در سه مرحله و در هر مرحله با روشی جداگانه اطلاعات جمع­آوری شده است. روش­های  به کار گرفته شده شامل مطالعات کتابخانه­ای، مصاحبه با مدیران و خبرگان و رجوع به اسناد و مدارک و صورت های مالی شرکت ها هستند. در مرحله اول با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای و مقالات در دسترس در مورد موضوعات مرتبط و نیز مراجعه به اطلاعات سایت­های اینترنتی و انجام مصاحبه­هایی با مدیران و خبرگان، عوامل اصلی و فرعی مؤثر بر
عملکرد مالی شرکت های بیمه جمع­آوری گردید. با هدف تأیید و تعیین اهمیت این عوامل و تبدیل شاخص­های کیفی به کمی، پرسشنامه شماره یک شامل جدولی مرکب از عوامل اصلی و فرعی در قالب طیف ده­گانه از اهمیت خیلی کم (عدد یک) تا اهمیت خیلی زیاد(عدد ده ) طراحی و میانگین اهمیتی برای هر کدام از معیارها محاسبه شد و از خبرگان خواسته شد به بومی­سازی عوامل اقدام کنند. در این مرحله با توجه به مطالعه تحقیقات مشابه و با استفاده از نظر خبرگان طی مباحثات حضوری و با در نظر گرفتن میانگین اهمیت محاسبه شده و اجزائ مدل دلفی، بومی گردید.

در مرحله سوم، به منظور وزن­دهی به عوامل  بر اساس پرسشنامه شماره دو (به شرح پیوست یک) شامل ماتریس مقایسات زوجی به خبرگان تحویل و تشریح شد. در نهایت با استناد به مدارک و مستندات معتبر بورسی و صورت های مالی، شرکت ها رتبه بندی گردیدند.

 

3-8- روش تجزیه و تحلیل داده­ها

در این تحقیق می خواهیم مدلی جهت ارزیابی عملکرد شرکت های بیمه فعال در بورس اوراق بهادار ارائه نموده و این شرکت ها را رتبه بندی نماییم. لذا ابتدا عوامل اصلی موثر در عملکرد شرکت های بیمه فعال در بورس که از طریق بررسی پژوهش‌های داخلی و خارجی صورت گرفته شناسائی و پس از دسته بندی این عوامل، با استفاده از تکنیک دلفی در راند های مختلف به فاکتور های مدل می رسیم. سپس با استفاده از روش تحلیل گروهی سلسله مراتبی[1] به اولویت بندی عوامل تاثیرگذار می پردازیم. پرسشنامه روش AHP به صورت زوجی و استاندارد می باشد لذا از روایی لازم برخوردار است. جهت سنجش پایایی، صحت و دقت پاسخگویی خبرگان نرخ ناسازگاری ماتریس های مقایسات زوجی بررسی می گردد، چنانچه میزان ناسازگاری کمتر از 0.1 باشد قضاوت های خبرگان قابل استناد می باشد.

جامعه هدف در دسترس این تحقیق، مدیران و کارشناسان فعالی هستند که در واحدها و بخش­های مختلف بیمه مرکزی ج.ا.ا  ارتباط کاری دارند و به نوعی در نظارت بر شرکت های بیمه نقش دارند. در انتخاب خبره سه شرط، مرتبط بودن واحد شغلی، تاثیر گذاری و در دسترس بودن در نظر گرفته شده است که طی آن 15 نفر خبره انتخاب گردیده اند. همچنین جهت محاسبه نمره هر شاخص از اطلاعات مستند پنج شرکت حاضر در بورس تهران از قبیل صورت های مالی، سالمامه آماری صنعت بیمه ایران و اطلاعات منتشره در بازار بورس اوراق بهادار تهران استفاده شده است. تحقیق حاضر با هدف رتبه بندی شرکت های بیمه فعال در بورس اوراق بهادار تهران طی مراحل زیر انجام پذیرفته است.

 

 

شکل 3-1: مراحل تحقیق

مرحله 1: استخراج عوامل موثر به استناد ادبیات تحقیق

در این مرحله با بررسی ادبیات موضوعی موجود مرتبط با این تحقیق، مدل اولیه تحقیق انتخاب شده است در این مدل عوامل مؤثر در ارزیابی شرکت های بیمه در سه گروه اصلی تحت عنوان عملکرد مالی مبتنی بر حسابداری و معیارهای عملکرد مالی مبتنی بر بازار بورس اوراق بهادار و معیارهای مبتنی بر فعالیت بیمه گری دسته بندی شده اند. به استناد ادبیات تحقیق فرض استقلال بین عوامل اصلی ذکر شده برقرار است(یلکین و دیگران، 2012)، لذا  این مدل به صورت سلسله مراتبی ارائه شده است، بدین جهت هر یک از عوامل اصلی دارای زیرفاکتورهایی می باشند که در مراحل بعد تعیین می گردد.

مرحله 2: استفاده از روش دلفی

دلفی رامی توان شیوه ای جهت ساختاردهی یك فرایند ارتباط گروهی دانست، به طوری كه این فرایند، به افراد گروه، اجازه میدهد به گونة مؤثرتری یك مشكل پیچیده را حل كنند (دلینستونوتوراف[2]، 2002).

در این مرحله طبق مراحل پیشنهادی فاول[3]به پیاده سازی روش دلفی می پردازیم این مراحل به شرح زیر اجرا می شود(پاشاییزاد، 1389):

1. تشکیل تیم اجرا و نظارت بر انجام دلفی
2. گزینش یک یا چند پنل جهت شرکت در فعالیت ها
3. راه اندازی فعالیتهای تنظیم پرسش نامه برای دور اول
4. بررسی پرسش نامه از دید نوشتاری
5. ارسال نخستین پرسش نامه به اعضاء
6. واکاوی پاسخ‌های رسیده در دور نخست
7. آماده کردن پرسش نامه دور دوم
8. ارسال پرسش نامه دور دوم برای اعضاء
9. واکاوی پاسخ‌های رسیده در دور دوم
10. آماده سازی گزارش توسط تیم پردازشگر

مرحله 3: وزن دهی و اولویت بندی عوامل با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی گروهی(GAHP)

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از جامع ترین سیستم‌های طراحی شده برای تصمیم گیری با معیارهای چندگانه است.این تکنیک امکان فرموله کردن مسأله را به صورت سلسله مراتبی فراهم می کند.همچنین امکان در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی وکیفی را در مسأله دارد ( قدسی پور، 5، 1379). لذا در این مرحله با استفاده از پرسشنامه مقایسات زوجی و با تجمیع نظر خبرگان به وزن دهی و اولویت بندی عوامل مدل می پردازیم.

مرحله 4: جمع بندی و نتیجه گیری و رتبه بندی شرکت ها

در این مرحله با استفاده از تجزیه و تحلیل داده های سه مرحله قبل و با استفاده از اطلاعات مربوط به پنج شرکت بیمه ای حاضر در بورس تهران به نتیجه گیری و رتبه بندی می پردازیم.

3-9- معرفی نرم­افزار

این پژوهش حاصل مطالعات کتابخانه­ای، مصاحبه با مدیران و متخصصان خبره، تنظیم و استفادهاز پرسشنامه­ها، مستندات موجود، برگزاری جلسات تخصصی، تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصله و غیره است.برای تحلیل داده­های عمومی و جمعیت­شناختی جمع­آوری شده مانند: سن، جنس، میزان تحصیلات و... از نرم­افزار SPSS استفاده شده است. از آنجایی که هدف این تحقیق استفاده از مدل تصمیم­گیری جهت رتبه­بندی عوامل است با کمک نرم‌افزارEXECEL  و نرم افزار تحلیل سلسله مراتبی[4] محاسبات مربوطه انجام می پذیرد.

3-10- خلاصه

انتخاب روش تحقیق مناسب به هدف‌ها، ماهیت و موضوع مورد تحقیق و امکانات اجرایی بستگی دارد و هدف از تحقیق دسترسی دقیق و آسان به پاسخ پرسش‌های تحقیق است. فصل حاضر به بیان بررسی روش تحقیق وابزارهای مختلف و روش جمع‌آوری داده‌ها و همچنین جامعه آماری، نمونه آماری، روش تجزیه و تحلیل داده‌ها، فرایند تهیه پرسشنامه، روش­های اعتبار و قابلیت اعتماد پرسشنامه پرداخته است. همچنین در انتهای فصل با تبیین روش AHP ، به نرم‌افزارهای مورد استفاده در این تحقیق اشاره شده است.